Opublikowano: 2.04.2023
Poprawiono: 14.03.2025
Eksploatacja urządzeń elektrycznych
1. Rozporządzenie Dz.U. 2019 poz. 1830 i norma PN-EN 50110-1
Zasady eksploatacji urządzeń energetycznych reguluje rozporządzenie Ministra Energii z dnia 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. 2019 poz. 1830), wydane na podstawie ustawy Kodeks pracy. Szczegółowe informacje dotyczące prac przy urządzeniach elektrycznych znajdują się w normie PN-EN 50110-1 Eksploatacja urządzeń elektrycznych.
Rozporządzenie dotyczy urządzeń energetycznych, czyli: urządzeń, instalacji i sieci, w rozumieniu przepisów prawa energetycznego, stosowane w technicznych procesach wytwarzania, przetwarzania, przesyłania, dystrybucji, magazynowania oraz użytkowania paliw lub energii.
Przepisów rozporządzenia nie stosuje się do urządzeń i instalacji wymienionych w § 3, wśród wymienionych urządzeń, są m.in. urządzenia energetyczne powszechnego użytku – w zakresie ich obsługi.
2. Instrukcja eksploatacji
Zgodnie z rozporządzeniem eksploatację prowadzi się na podstawie instrukcji eksploatacji zawierających w szczególności:
1. charakterystykę urządzenia energetycznego lub grupy urządzeń energetycznych;
2. opis w niezbędnym zakresie układów automatyki, pomiarów, sygnalizacji, zabezpieczeń i sterowań;
3. zestaw rysunków, schematów i wykresów z opisami, zgodnymi z obowiązującym nazewnictwem w języku polskim;
4. opis czynności związanych z uruchomieniem, obsługą w czasie pracy i zatrzymaniem urządzenia energetycznego w warunkach normalnej pracy tego urządzenia;
5. zasady postępowania w razie awarii oraz zakłóceń w pracy urządzenia energetycznego lub grup urządzeń energetycznych;
6. wymagania w zakresie eksploatacji urządzenia energetycznego oraz terminy przeprowadzania przeglądów, prób i pomiarów;
7. wymagania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisów przeciwpożarowych dla danego urządzenia energetycznego lub grupy urządzeń energetycznych;
8. identyfikację zagrożeń dla zdrowia i życia ludzkiego oraz dla środowiska naturalnego związanych z eksploatacją danego urządzenia energetycznego lub grupy urządzeń energetycznych oraz zasady postępowania pozwalające na eliminację podanych zagrożeń;
9. organizację prowadzenia prac eksploatacyjnych;
10. wymagania dotyczące środków ochrony zbiorowej lub indywidualnej, zapewnienia asekuracji, łączności oraz innych technicznych lub organizacyjnych środków ochrony, stosowanych w celu ograniczenia ryzyka zawodowego, zwanych dalej „środkami ochronnymi”, określone w odrębnych przepisach;
11. wymagania kwalifikacyjne dla osób zajmujących się eksploatacją danego urządzenia lub grupy urządzeń energetycznych, określone w odrębnych przepisach.
3. Upoważnienia
Prace eksploatacyjne wykonują osoby upoważnione, pracodawca może upoważnić osobę do wykonywania w jego imieniu określonych czynności lub prac eksploatacyjnych.
Pracodawca dopuszcza do wykonywania prac eksploatacyjnych przy urządzeniach energetycznych osoby niebędące osobami uprawnionymi:
1. w celu przyuczenia do zawodu z uwzględnieniem przepisów w sprawie zatrudnienia młodocianych,
2. reprezentujące organy nadzoru,
3. prowadzące specjalistyczne prace serwisowe
– wyłącznie pod nadzorem osoby upoważnionej.
4. Prace pomocnicze
Prace pomocnicze, zwane w normie PN-EN 50110-1:2001 [2] pracami nieelektrycznymi to prace niebędące pracami eksploatacyjnymi, do których zalicza się w szczególności prace: budowlane, malarskie, porządkowe, pielęgnacyjne, transportowe oraz związane z obsługą sprzętu zmechanizowanego.
Pracodawca określa wykaz prac pomocniczych przy urządzeniach lub grupach urządzeń energetycznych, które mogą być wykonywane przez osoby niebędące osobami uprawnionymi.
5. Prace eksploatacyjne przy urządzeniach energetycznych
Prace eksploatacyjne przy urządzeniach elektroenergetycznych mogą być wykonywane:
1. pod napięciem;
2. w pobliżu napięcia
3. przy wyłączonym napięciu.
Prace eksploatacyjne prowadzi się z zastosowaniem metod i środków ochronnych zapewniających bezpieczeństwo pracy, zgodnie z instrukcją organizacji bezpiecznej pracy, opracowaną przez pracodawcę.
6. Praca pod napięciem i praca w pobliżu napięcia
Praca pod napięciem to praca, w której pracownik ma kontakt z częściami czynnymi lub sięga w strefę prac pod napięciem dowolną częścią ciała lub trzymanymi narzędziami, wyposażeniem itp. Zewnętrzną granicę strefy pracy pod napięciem wyznacza odległość DL.
Praca w pobliżu napięcia to praca, podczas której pracownik częścią ciała lub trzymanymi narzędziami, wyposażeniem itp., przekracza granicę strefy pracy w pobliżu napięcia bez przekraczanie granicy strefy pracy pod napięciem. Zewnętrzną granicę strefy prac w pobliżu napięcia wyznacza odległość DV.
Zgodnie z normą PN-EN 50110-1:2001 [2] granice stref pracy pod napięciem i w pobliżu napięcia mogą być ograniczone za pomocą osłon izolacyjnych, granicą strefy pracy jest wtedy zewnętrzna powierzchnia osłony izolacyjnej.
Organizując strefę pracy w pobliżu napięcia zapewnia się nieprzekroczenie minimalnych odstępów żadną częścią ciała, odzieży, narzędziem lub jego elementem. Przed rozpoczęciem prac pod napięciem lub w pobliżu napięcia osoby skierowane do tych prac zapoznaje się z instrukcją określającą technologię, wymaganymi narzędziami oraz środkami ochronnymi, które stosuje się podczas prowadzenia tych prac.
Odległości DL i DV wyznaczające zewnętrzne granice stref pracy zostały podane w tabeli.
| Napięcie znamionowe [kV] | Odległość DL [mm] | Odległość DV [mm] |
|---|---|---|
| ≤ 1 | bez dotyku | 300 |
| 3 | 60 | 1120 |
| 6 | 90 | 1120 |
| 10 | 120 | 1150 |
| 15 | 160 | 1160 |
| 20 | 220 | 1220 |
| 30 | 320 | 1320 |
| 110 | 1000 | 2000 |
| 220 | 1600 | 3000 |
| 400 | 2500 | 4000 |
| 750 | 5300 | 8400 |
Stosując minimalne odstępy uwzględnia się odstęp ergonomiczny DE, czyli odstęp w powietrzu dopuszczający w ograniczonym zakresie błędy ruchowe i błędy w ocenie odległości przy prowadzeniu prac, przy minimalnej odległości zbliżenia, przy uwzględnieniu rodzaju czynności wykonywanych przez osobę, jak i używanych narzędzi.
Strefa prac pod napięciem wyznaczona odległością DL jest nie mniejsza niż minimalna odległość zbliżenia DA (DA ≤ DL). Minimalna odległość zbliżenia DA to suma odstępu elektrycznego DU i odstępu ergonomicznego DE.
DA = DU + DE
DL ≥ DA
Odstępy DA, DU, DE są podane w normach na prace pod napięciem, przy wysokich napięciach.
Również prace przy napięciu ≤ 1 kV wymagają uwzględnienia odstępów ergonomicznych. Zagrożeniem mogą być trudności z zachowaniem bezpiecznej odległości, związane z niewielkimi wymiarami stref pracy pod napięciem i w pobliżu napięcia. Odstęp ergonomiczny DE dla napięć ≤ 1 kV należy ustalić w zależności od warunków pracy, typowym odstępem dla napięć ≤ 1 kV jest 300 mm, odstęp elektryczny DU wynosi 0 mm.
Zgodnie z normą PN-EN 50110-1:2001 [2] odległość DV dotyczy prac wykonywanych przez osoby wykwalifikowane, norma zaleca zwiększenie odległości DV w przypadku wykonywania pracy przez osoby niewykwalifikowane.
7. Prace przy wyłączonym zasilaniu
Przed przystąpieniem do prac przy urządzeniach elektroenergetycznych wyłączonych spod napięcia, wyłącza się napięcie w sposób uniemożliwiający pojawienie się napięcia na odłączonych urządzeniach.
Przed przystąpieniem do wykonywania prac przy urządzeniach elektroenergetycznych odłączonych od napięcia:
1. stosuje się zabezpieczenie przed przypadkowym lub celowym załączeniem napięcia w sposób określony w instrukcji eksploatacji;
2. oznacza się w sposób widoczny wszystkie miejsca odłączenia;
3. sprawdza się, czy nie występuje napięcie na odłączonych urządzeniach;
4. uziemia się odłączone urządzenia, jeżeli wymaga tego technologia prac;
5. oznacza się strefę pracy znakami bezpieczeństwa.
8. Prace stwarzające możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego
Prace eksploatacyjne, stwarzające możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego, wykonuje się na podstawie polecenia pisemnego. Prace, wykonuje zespół w celu zapewnienia asekuracji.
Rozporządzenie podaje wykaz prac stwarzających możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego (§ 27.2). W wykazie zostały podane m.in. prace:
1. wewnątrz zbiorników, kanałów, urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych urządzenia energetycznego określonych w przepisach w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym w szczególności: w komorach paleniskowych kotłów, kanałach spalin, kanałach powietrza elektrofiltrów, absorberach, walczakach kotłów, kanałach i lejach zsypowych, rurociągach sieci cieplnych oraz w zbiornikach paliw płynnych i gazowych;
2. niebezpieczne pod względem pożarowym, wykonywane w strefach zagrożenia wybuchem;
3. z zakresu konserwacji, remontów, montażu, kontrolno-pomiarowe, wykonywane wewnątrz pylonów lub gondoli oraz prace z zakresu zewnętrznej konserwacji elektrowni wiatrowej;
4. z zakresu konserwacji, remontów, montażu, kontrolno-pomiarowe, wykonywane w pobliżu nieosłoniętych urządzeń elektroenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem;
5. z zakresu konserwacji, remontów, montażu, kontrolno-pomiarowe przy urządzeniach elektroenergetycznych odłączonych od napięcia, lecz uziemionych w taki sposób, że żadne z uziemień nie jest widoczne z miejsca wykonywania pracy;
6. w wykopach lub na wysokości;
7. zakresu konserwacji, remontów, kontrolno-pomiarowe, wykonywane przy urządzeniach elektroenergetycznych znajdujących się pod napięciem, z wyłączeniem prac wykonywanych stale przez osoby upoważnione w ustalonych miejscach pracy na podstawie instrukcji eksploatacji.
Pracodawca ustala i aktualizuje szczegółowy wykaz prac z uwzględnieniem przepisów wydanych na podstawie art. 237 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy oraz wyników identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, które mogą wystąpić podczas wykonywania prac.
9. Funkcje związane z pracami eksploatacyjnymi
Poleceniodawca – osoba upoważniona, wyznaczona przez pracodawcę do wydawania poleceń pisemnych, posiadająca ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru.
Koordynujący – osoba upoważniona, wyznaczona przez poleceniodawcę do koordynacji prac określonych w poleceniu pisemnym, związanych z ruchem urządzeń energetycznych, posiadającą ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru.
Dopuszczający – osoba upoważniona, wyznaczona przez poleceniodawcę i upoważniona przez pracodawcę do wykonywania czynności związanych z dopuszczeniem do prac eksploatacyjnych w zakresie przygotowania, przekazania i likwidacji strefy pracy oraz zakończenia pracy, posiadającą ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku eksploatacji.
Kierujący zespołem – osoba upoważniona, wyznaczona przez poleceniodawcę do kierowania zespołem, posiadająca umiejętności zawodowe w zakresie wykonywanej pracy oraz ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku eksploatacji.
Koordynator – osoba upoważniona, wyznaczona zgodnie z art. 208 Kodeksu pracy, sprawująca nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu.
Pracodawca prowadzi wykaz osób upoważnionych zawierający:
1. imię i nazwisko osoby;
2. zakres upoważnienia;
3. okres, na jaki upoważnienie zostało udzielone.
10. Polecenie pisemne
Polecenie pisemne wykonania pracy wydaje pracodawca lub osoba przez niego upoważniona. Polecenie pisemne wykonania pracy zawiera co najmniej:
1. numer polecenia;
2. określenie osób wyznaczonych do organizowania oraz wykonania pracy;
3. określenie zakresu prac do wykonania i strefy pracy;
4. określenie warunków i środków ochronnych niezbędnych do zapewnienia bezpiecznego przygotowania i wykonania poleconych prac wynikających z zagrożeń występujących w strefie pracy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie;
5. wyznaczenie terminu rozpoczęcia i zakończenia prac oraz przerw w ich wykonaniu wraz z warunkami wznowienia prac po przerwie.
Pracodawca może określić dodatkowy zakres informacji, które powinny zostać umieszczone w poleceniu pisemnym. Pracodawca przechowuje polecenie pisemne przez okres opisany w przepisach wewnętrznych, lecz nie krótszy niż 90 dni od dnia zakończenia pracy.
Sposób rejestrowania, wydawania, przekazywania, obiegu i przechowywania poleceń pisemnych ustala pracodawca.
11. Prace, które można wykonać bez polecania pisemnego
Bez polecenia pisemnego jest dozwolone:
1. wykonywanie czynności związanych z ratowaniem zdrowia lub życia ludzkiego lub środowiska naturalnego;
2. zabezpieczanie przez osoby uprawnione mienia przed zniszczeniem;
3. prowadzenie przez osoby uprawnione i osoby upoważnione prac eksploatacyjnych określonych w instrukcji eksploatacji ustalonych przez pracodawcę.
12. Kwalifikacje
Zgodnie z art. 54. 1. ustawy Prawo energetyczne (Dz.U. 1997 nr 54 poz. 348), osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń energetycznych obowiązane są posiadać kwalifikacje potwierdzone świadectwem wydanym przez komisje kwalifikacyjne.
W razie stwierdzenia, że eksploatacja urządzeń, instalacji lub sieci jest prowadzona niezgodnie z przepisami dotyczącymi ich eksploatacji, na wniosek pracodawcy, inspektora pracy, Prezesa URE lub innego organu właściwego w sprawach regulacji gospodarki paliwami i energią, sprawdzenie spełnienia wymagań kwalifikacyjnych należy powtórzyć. Sprawdzenie spełnienia wymagań kwalifikacyjnych przeprowadza się także w przypadku:
1. wniosku pracodawcy:
a) gdy osoba zajmująca się eksploatacją sieci, urządzeń lub instalacji posiada kwalifikacje potwierdzone świadectwem, ale w ciągu kolejnych pięciu lat nie zajmowała się eksploatacją urządzeń, instalacji lub sieci, których uprawnienie dotyczy,
b) który dokonał modernizacji lub innej istotnej zmiany parametrów urządzeń, instalacji lub sieci;
2. osób zajmujących się eksploatacją urządzeń, instalacji lub sieci, świadczących usługi na rzecz konsumentów w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny oraz mikroprzedsiębiorców, małych lub średnichprzedsiębiorców, w rozumieniu ustawy – Prawo przedsiębiorców, co pięć lat.
Wydawanie świadectw kwalifikacyjnych reguluje rozporządzenie Dz.U. 2022 poz. 1392 [5].
Świadectwo kwalifikacyjne jest wymagane dla rodzajów prac i stanowisk w zakresie:
eksploatacji – stanowiska osób wykonujących prace dotyczące obsługi, konserwacji, remontu, naprawy, montażu lub demontażu i czynności kontrolno-pomiarowych.
dozoru – stanowiska osób kierujących czynnościami osób wykonujących prace w zakresie eksploatacji lub stanowiska osób sprawujących nadzór nad eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci.
Prace, których dotyczą świadectwa kwalifikacyjne dotyczą czynności w zakresie:
• obsługi, które mają wpływ na zmiany parametrów pracy obsługiwanych urządzeń, instalacji i sieci;
• konserwacji, które są związane z zabezpieczeniem i utrzymaniem należytego stanu technicznego urządzeń, instalacji i sieci;
• remontu lub naprawy, które są związane z usuwaniem usterek i awarii urządzeń, instalacji i sieci w celu doprowadzenia ich do wymaganego stanu technicznego;
• montażu lub demontażu, które są niezbędne do instalowania lub odinstalowywania i przyłączania lub odłączania urządzeń, instalacji i sieci;
• kontrolno-pomiarowym, które są niezbędne do dokonania oględzin, oceny stanu technicznego, parametrów eksploatacyjnych, jakości regulacji i sprawności energetycznej urządzeń, instalacji i sieci.
Urządzenia, instalacje i sieci, przy eksploatacji których wymagane jest posiadanie kwalifikacji zostało podzielone na grupy:
Grupa 1 - urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne wytwarzające, magazynujące, przetwarzające, przesyłające i zużywające energię elektryczną;
Grupa 2 - urządzenia wytwarzające, magazynujące, przetwarzające, przesyłające i zużywające ciepło oraz inne urządzenia energetyczne;
Grupa 3 - urządzenia, instalacje i sieci gazowe wytwarzające, przetwarzające, przesyłające, magazynujące i zużywające paliwa gazowe.
Grupa G1 obejmuje:
• urządzenia prądotwórcze przyłączone do sieci przesyłowej lub dystrybucyjnej energii elektrycznej bez względu na wysokość napięcia znamionowego;
• urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV;
• urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne o napięciu znamionowym wyższym niż 1 kV i napięciu znamionowym nie wyższym niż 30 kV;
• urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne o napięciu znamionowym wyższym niż 30 kV i napięciu znamionowym nie wyższym niż 110 kV;
• urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne o napięciu znamionowym wyższym niż 110 kV;
• zespoły prądotwórcze o mocy wyższej niż 50 kW;
• urządzenia elektrotermiczne;
• urządzenia do elektrolizy;
• urządzenia elektrycznego oświetlenia ulicznego;
• elektryczna sieć trakcyjna;
• elektryczne urządzenia w wykonaniu przeciwwybuchowym;
• urządzenia umożliwiające magazynowanie energii elektrycznej i jej wprowadzanie do sieci elektroenergetycznej o mocy wyższej niż 10 kW;
• aparatura kontrolno-pomiarowa oraz urządzenia i instalacje automatycznej regulacji, sterowania i zabezpieczeń urządzeń i instalacji;
• urządzenia techniki wojskowej lub uzbrojenia;
• urządzenia ratowniczo-gaśnicze;
• urządzenia ochrony granic.
Bibliografia:
1. Rozporządzenie Ministra Energii z dnia 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych
2. PN-EN 50110-1:2001 Eksploatacja urządzeń elektrycznych
3. B. Dudek Kształtowanie odległości dla potrzeb prac eksploatacyjnych przy urządzeniach 0,4 – 800 KV. INPE nr 116
4. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne
5. Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 1 lipca 2022 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci