Opublikowano: 5.04.2023
Poprawiono: 15.03.2025
Pomiary elektryczne maszyn
Zgodnie z Art. 215 ustawy Kodeks pracy (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141), pracodawca jest obowiązany zapewnić, aby stosowane maszyny i inne urządzenia techniczne zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy, a w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym i innymi zagrożeniami.
1. Odbiorcza kontrola stanu technicznego maszyn
Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie wymagań zasadniczych dla maszyn (Dz.U. 2008 nr 199 poz. 1228) producent musi przeprowadzić odpowiednie badania i próby części składowych, osprzętu lub gotowych maszyn, aby ustalić, czy ich projekt lub wykonanie pozwalają na bezpieczny montaż i oddanie maszyny do użytku. Odpowiednie sprawozdania i wyniki podlegają włączeniu do dokumentacji technicznej.
2. Eksploatacyjne kontrole stanu technicznego maszyn
Rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U. 2002 nr 191 poz. 1596) określa zasady kontroli maszyn. Rozporządzenie dotyczy maszyn oraz innych urządzeń technicznych, narzędzi i instalacji używanych podczas pracy. Jeżeli bezpieczne użytkowanie maszyn jest uzależnione od warunków, w jakich są one instalowane, pracodawca powinien poddać maszyny:
1) wstępnej kontroli po ich zainstalowaniu, a przed przekazaniem do eksploatacji po raz pierwszy;
2) kontroli po zainstalowaniu na innym stanowisku pracy lub w innym miejscu.
Urządzenia narażone na działanie warunków powodujących pogorszenie ich stanu technicznego, poddaje się:
1) okresowej kontroli;
2) specjalnej kontroli, w przypadku możliwości pogorszenia bezpieczeństwa związanego z urządzeniem, a będącego wynikiem:
a) prac modyfikacyjnych,
b) zjawisk przyrodniczych,
c) wydłużonego czasu postoju maszyny,
d) niebezpiecznych uszkodzeń oraz wypadków przy pracy.
Kontrole wykonują jednostki działające na podstawie odrębnych przepisów albo osoby upoważnione przez pracodawcę i posiadające odpowiednie kwalifikacje. Rozporządzenie, nie określa co oznacza używane w rozporządzeniu słowo „kontrola”, czy dotyczy ono prac konserwacyjno-remontowych czy kontrolno-pomiarowych. Oba rodzaje prac wymagają posiadania kwalifikacji. W przypadku urządzeń zasilanych energią elektryczną, można domniemywać, że wymagane kontrole dotyczą również prac kontrolno-pomiarowych zwanych popularnie „pomiarami” lub „pomiarami ochronnymi”. Wyniki kontroli, rejestruje się i przechowuje, do dyspozycji zainteresowanych organów, zwłaszcza nadzoru i kontroli warunków pracy, przez okres 5 lat od dnia zakończenia tych kontroli. Wymagania związane z eksploatacyjnymi kontrolami stanu technicznego urządzeń powinny być określone w dokumentacjach technicznych wydanych przez producentów.
Rozporządzenie w sprawie BHP przy pracach spawalniczych (Dz.U. 2000 nr 40 poz. 470) wymaga kontroli urządzeń do spawania łukowego po naprawach. Również w przypadku innych urządzeń wydaje się uzasadnione wykonywanie kontroli po naprawach i modyfikacjach. Po naprawach i modyfikacjach, badanie odbiorcze wykonane przez producenta, nie może już gwarantować poprawnego stanu technicznego urządzenia. Dobrą praktyką jest wykonywanie badań dorywczych (na żądanie) niezależnie od badań okresowych, aby potwierdzić skuteczność wdrożonych zasad kontroli stanu technicznego.
3. Zakres kontroli
W normie na bezpieczeństwo maszyn PN-EN 60204-1:2010 [4] został podany zakres badań odbiorczych, który stosuje się w zależności od wyposażenia maszyny:
• sprawdzenie wyposażenia z dokumentacją techniczną;
• sprawdzenie warunków samoczynnego wyłączenia zasilania, jeżeli jest stosowane;
• sprawdzenie rezystancji izolacji;
• sprawdzenie wytrzymałości elektrycznej izolacji;
• sprawdzenie zabezpieczenia przed napięciami szczątkowymi;
• próby funkcjonalne.
W normie IEC 60204-1:2016 do wyżej wymienionych badań, zostało dodane sprawdzenie spełniania wymagań dotyczących wzmocnionego przewodu ochronnego.
Jeżeli wyposażenie maszyny jest zmienione lub zmodyfikowane, to odpowiednie części powinny być poddane kontroli. Norma zwraca uwagę, na możliwe skutki szkodliwe dotyczące wyposażenia przy kontroli polegające np. na nadmiernym narażeniu izolacji, możliwych błędach w połączeniach, jeżeli wymagane jest rozłączanie obwodów.
Jeżeli metody pomiarowe podane w normie PN-EN 60204-1 wymagają uzupełnienia należy używać normę PN-HD 60364-6.
Zakresy kontroli można ustalić lub uzupełnić na podstawie norm wyrobu np.: norma PN-EN 61010-1 na bezpieczeństwo elektrycznych przyrządów pomiarowych, automatyki i urządzeń laboratoryjnych, norma PN-EN 61439-1 na rozdzielnice i sterownice, norma PN-EN 60974-4 na kontrolę urządzeń do spawania łukowego.
4. Przedmiot kontroli
Zgodnie z definicją w Rozporządzeniu [1] maszyny to wszelkie maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia oraz instalacje użytkowane podczas pracy
5. Częstość kontroli okresowych
Z powodu braku odpowiednich przepisów, do ustalenia częstości kontroli stanu technicznego maszyn, można wykorzystać rozporządzenie w sprawie warunków technicznych dozoru technicznego w zakresie eksploatacji, napraw i modernizacji urządzeń transportu bliskiego (Dz.U. 2018 poz. 2176). Urządzenia transportu bliskiego (UTB) wykazują duże podobieństwo do wielu innych maszyn, posiadają napędy, układy sterowania, środki ochrony przeciwporażeniowej i są eksploatowane w porównywalnych warunkach. Zgodnie z rozporządzeniem (§ 6.1) UTB poddaje się:
1) pomiarom rezystancji izolacji obwodów elektrycznych, ze szczególnym uwzględnieniem obwodów bezpieczeństwa i ochrony przeciwpożarowej, nie rzadziej niż:
a) raz w roku – dla urządzeń:
• pracujących w pomieszczeniach lub strefach zagrożonych wybuchem,
• z wyziewami żrącymi,
• pracujących na otwartym powietrzu,
• służących do przemieszczania osób,
b) raz na dwa lata – dla urządzeń pracujących w warunkach innych niż wymienione w lit. a);
2) pomiarom rezystancji uziemień roboczych i odgromowych, o ile są stosowane, oraz ochrony przeciwporażeniowej nie rzadziej niż:
a) raz w roku – dla urządzeń:
• pracujących na otwartym powietrzu lub w pomieszczeniach o dużej wilgotności,
• gorących lub z wyziewami żrącymi,
• służących do przemieszczania osób,
b) raz na dwa lata – dla urządzeń pracujących w warunkach innych niż wymienione w lit. a).
6. Nadzór ciągły
W normie na sprawdzanie instalacji elektrycznych niskiego napięcia PN-HD 60364-6:2008 [7] została przedstawiona alternatywa dla badań okresowych (pkt. 62.2.2). W przypadku instalacji objętych „systemem skutecznego zarządzania, zapewniającym profilaktyczną konserwację podczas normalnego użytkowania, sprawdzenia okresowe mogą być zastąpione odpowiednim systemem stałej kontroli i konserwacji instalacji oraz wszystkich jej elementów składowych przez osoby wykwalifikowane”. Podobne zapisy znajdują się w normie PN-EN 60079-17:2014-05 [9], zgodnie z którymi nadzór ciągły eliminuje konieczność kontroli okresowych. Kontrole wstępne i kontrole wyrywkowe muszą być wykonane pomimo wdrożenia nadzoru ciągłego. Zgodnie z postanowieniami normy jeżeli inspekcje są wykonywane rzadziej niż co 7 dni, nie mogą być uważane za nadzór ciągły. Nadzór ciągły nie dotyczy urządzeń ruchomych i przenośnych.
Celem nadzoru ciągłego jest wczesne wykrywanie uszkodzeń i planowanie ich naprawy. W tej metodzie korzysta się z doświadczenia i znajomości instalacji personelu, który jest obecny przy instalacji w trakcie jej eksploatacji (np. przy montażu, modyfikacjach, kontrolach, konserwacji i remontach) do wykrywania usterek i zmian na wczesnym etapie.
Postanowienia norm, odnośnie nadzoru ciągłego mogą zapowiadać nowe podejście do kontroli okresowych i wydają się dotyczyć szczególnie przypadków wymagających dużych nakładów pracy (i kosztów) związanych z kontrolami okresowymi. Czyli zamiast uciążliwych i kosztownych prac kontrolno-pomiarowych (i możliwych patologii z tym związanych), staranna konserwacja i ciągły nadzór doświadczonego i wykwalifikowanego personelu. Dobrą praktyką w przypadku wdrożenia nadzoru ciągłego są kontrole wyrywkowe w celu potwierdzenia skuteczności tej metody.
Nadzór ciągły, nie może być stosowany jako alternatywa dla kontroli wymaganych przez przepisy prawa, takie kontrole muszą być wykonane.
7. Kwalifikacje
Osoby wykonujące prace kontrolno-pomiarowe powinny posiadać świadectwo kwalifikacyjne wydane na podstawie ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz.U. 1997 nr 54 poz. 348) przewidziane dla stanowisk eksploatacji – E.
Osoby oceniające prace kontrolno-pomiarowe i formułujące wnioski i zalecenia pokontrolne, powinny posiadać świadectwo kwalifikacyjne wydane na podstawie ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz.U. 1997 nr 54 poz. 348) przewidziane dla stanowisk dozoru – D.
Zgodnie z rozporządzeniem Dz.U. 2003 nr 89 poz. 828 [11] świadectwo kwalifikacyjne powinno być wydane na prace kontrolno-pomiarowe i dotyczyć urządzeń przy, których wykonywane są prace, np.: urządzenia instalacje i sieci o napięciu nie wyższym niż 1 kV, urządzenia elektrotermiczne, urządzenia o budowie przeciwwybuchowej.
Bibliografia:
1. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy.
2. Rozporządzenie Ministra Przedsiębiorczości i Technologii z dnia 30 października 2018 r. w sprawie warunków technicznych dozoru technicznego w zakresie eksploatacji, napraw i modernizacji urządzeń transportu bliskiego.
3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach spawalniczych.
4. PN-EN 60204-1:2010 Bezpieczeństwo maszyn -- Wyposażenie elektryczne maszyn -- Część 1: Wymagania ogólne
5. PN-EN 61439-1:2011 Rozdzielnice i sterownice niskonapięciowe – Część 1: Postanowienia ogólne
6. PN-EN 61010-1:2011 Wymagania bezpieczeństwa dotyczące elektrycznych przyrządów pomiarowych, automatyki i urządzeń laboratoryjnych -- Część 1: Wymagania ogólne
7. PN-HD 60364-6:2008 Instalacje elektryczne niskiego napięcia – Część 6: Sprawdzanie
8. E. Musiał Pomiary odbiorcze i eksploatacyjne zapewniające bezpieczeństwo przy urządzeniach elektroenergetycznych
9. PN-EN 60079-17:2014-05 Atmosfery wybuchowe -- Część 17: Kontrola i konserwacja instalacji elektrycznych
10. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne
11. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci
12. List of the safety testing of machines - Electrical equipment - German Social Accident Insurance (DGUV)